गुरु पूर्णिमा: श्रद्धा, ज्ञान र संस्कारको पावन पर्व

गुरु पूर्णिमा हिन्दू धर्म, बौद्ध धर्म र जैन धर्ममा विशेष महत्व राख्ने एक पवित्र धार्मिक र सांस्कृतिक पर्व हो। यो पर्व आषाढ महिनाको शुक्ल पक्षको पूर्णिमाका दिन मनाइन्छ। गुरु पूर्णिमा गुरु–शिष्य परम्पराको स्मरण, सम्मान र कृतज्ञता प्रकट गर्ने विशेष अवसर हो, जसमा ज्ञानदाता गुरुहरूको योगदानलाई सम्झेर सम्मान गरिन्छ।

१. पृष्ठभूमि र अर्थ

‘गुरु’ शब्द संस्कृत भाषाबाट आएको हो, जसमा "गु" को अर्थ अन्धकार (अज्ञान) र "रु" को अर्थ नाश गर्ने (ज्ञान दिने) हुन्छ। अर्थात्, गुरु भनेको अज्ञानताको अन्धकार हटाई जीवनमा ज्ञानको प्रकाश फैलाउने व्यक्तिलाई जनाइन्छ। ‘पूर्णिमा’ भनेको चन्द्रमाको पूर्ण अवस्था भएको दिन हो।

त्यसैले गुरु पूर्णिमा भन्नाले ज्ञानको उज्यालो दिने गुरुहरूको सम्मानमा मनाइने त्यो पवित्र दिन हो, जुन पूर्ण चन्द्रमा सँग मेल खान्छ।

२. ऐतिहासिक पृष्ठभूमि र उत्पत्ति

गुरु पूर्णिमा विभिन्न धार्मिक परम्पराहरूमा फरक तरिकाले व्याख्या गरिएको छ:

(क) वेदव्यास जयन्ती (हिन्दू धर्म)

हिन्दू धर्मअनुसार, गुरु पूर्णिमाको दिनलाई महर्षि वेदव्यासको जन्मजयन्तीको रूपमा पनि मनाइन्छ। वेदव्यासले चार वेदहरू—ऋग्वेद, यजुर्वेद, सामवेद र अथर्ववेद—लाई संकलन, वर्गीकरण र सम्पादन गरेर संरचित गरेका थिए। उनले महाभारत, १८ पुराण, ब्रह्मसूत्र र अन्य महत्वपूर्ण ग्रन्थहरूको रचना गरेका थिए।

यसैले वेदव्यासलाई हिन्दू धर्ममा ‘आदि गुरु’ मानिन्छ, र उनको सम्मानमा यो दिन ‘गुरु पूर्णिमा’का रूपमा मनाउने परम्परा सुरु भएको मानिन्छ।

(ख) बौद्ध धर्ममा महत्व

बौद्ध परम्परामा, गुरु पूर्णिमा दिनलाई गौतम बुद्धले आफ्ना पहिलो पाँच शिष्यहरूलाई वाराणसीको सारनाथमा धर्मचक्र प्रवर्तन (पहिलो उपदेश) दिएको ऐतिहासिक दिन मानिन्छ। त्यसैले यो दिन बौद्ध धर्मालम्बीहरूले ‘धर्मचक्र प्रवर्तन दिवस’को रूपमा पनि मनाउँछन्।

(ग) जैन धर्ममा मान्यता

जैन धर्म अनुसार, भगवान महावीरले आफ्ना मुख्य शिष्य इन्द्रभूति गौतमलाई पहिलो बार शिक्षा दिन थालेको दिन पनि यही हो। त्यसैले यो पर्व जैन धर्मालम्बीहरूद्वारा पनि श्रद्धापूर्वक मनाइन्छ।

३. हिन्दू धर्ममा गुरुको स्थान

हिन्दू धर्मशास्त्रमा गुरुको स्थान अत्यन्तै उच्च मानिन्छ। विभिन्न ग्रन्थहरूमा भनिएको छ:

"गुरुर्ब्रह्मा गुरुर्विष्णुः गुरुर्देवो महेश्वरः।
गुरुः साक्षात् परब्रह्म तस्मै श्रीगुरवे नमः॥"

यस श्लोक अनुसार, गुरुलाई ब्रह्मा (सृष्टिकर्ता), विष्णु (पालक), र महेश्वर (संहारकर्ता) को रुपमा मानिन्छ। गुरु नै परब्रह्म (सर्वोच्च सत्य) को साक्षात रूप हुन्। हिन्दू परम्परामा गुरु–शिष्य सम्बन्ध आध्यात्मिक तथा नैतिक शिक्षाको मूल आधार हो।

४. गुरु पूर्णिमाको आधुनिक महत्व

आजको युगमा गुरु केवल धार्मिक गुरू वा आचार्यमा सीमित नरही शैक्षिक, सामाजिक र व्यावसायिक क्षेत्रमा पनि व्यापक छन्। स्कुल, कलेजका शिक्षक, आध्यात्मिक सन्देश दिने व्यक्ति, व्यक्तित्व विकास गराउने प्रशिक्षक आदि सबै गुरुको स्वरूप हुन्।

गुरु पूर्णिमाको दिन विद्यार्थीहरूले आफ्ना गुरुहरूलाई सम्मान स्वरूप पुष्प, माला, कपडा, फलफूल, र स्नेह अर्पण गर्छन्। कतिपय ठाउँमा गुरु पूजा, सत्संग, प्रवचन, ध्यान र योग शिविरको आयोजना गरिन्छ।

५. निष्कर्ष

गुरु पूर्णिमा केवल एक धार्मिक पर्व नभई मानव जीवनमा ज्ञान, संस्कार र अनुशासन सिकाउने गुरुप्रतिको श्रद्धा प्रकट गर्ने पावन अवसर हो। हाम्रो संस्कृति, परम्परा र समाजमा गुरुको स्थान सदा उच्च रहँदै आएको छ र रहनेछ। आजको व्यस्त जीवनशैलीमा पनि यो पर्वले गुरु–शिष्य सम्बन्धको महत्व स्मरण गराउने र आफ्नो मार्गदर्शकप्रति आभार व्यक्त गर्ने एक अनुपम अवसर प्रदान गर्दछ।

गुरु बिना ज्ञान अधुरो हुन्छ, र ज्ञान बिना जीवन अध्यारो हुन्छ। त्यसैले गुरुलाई नमन गर्दै गुरु पूर्णिमाको पावन पर्व मनाउनु अत्यन्त सार्थक कार्य हो।